Jarki aditza

Urtea amaitzeko altxor gozo horietariko bat dakart oraingoan: jarki aditza. Hainbat testuingurutan erabil daiteke. Honatx zer dakarten Labayru eta Elhuyar hiztegiek:


1. LABAYRU

jarki    1 jako  resistir, oponerse, atacar.          Gogorrak dira eta ez jake inor jarkiko.         Amari jarki eta gogor egiten badeutsazu, damutuko jatzu.         Pago sendoa gogor jarkiten jakon haize zakarrari.    ~ buru egin 2 da  acometer una obra, ponerse a hacer algo.          Jarki naiz Koldo Mitxelena zenak idatzitako hainbat testu ingelesera itzultzera.    ~ ekin 3 jako  corresponder, caer en suerte.          Madarikazioa jarkiko zaio: Le caerá la maldición.    ~ egokitu, tokau//tokatu 4 da  acostumbrarse, hacerse a algo.          Astoa makilara lez jarki da zure orroetara.    ~ egin (bizk.), ohitu 5 part. adj.  resuelto -ta, lanzado -da, valeroso -sa.          Animosoa, sendoa, jarkia da.    ~ adoretsu, ausart, didako, kementsu

2. ELHUYAR 

JARKI

zaio ad. B (objektua -i kasu-atzizkiaz)

oponerse, resistir, enfrentarse

• Jarki haize gogorrari: resiste al viento fuerte.
• Ezin jarki zitzaion ur-lasterrari: no pudo oponerse a la corriente.

2 da ad. B

acometer una obra, ponerse a hacer algo

• Jarki naiz hori egitera: me he puesto a hacer eso.

Ogi ta jaki izan

 

Bi lagun adiskide minak direla adierazteko esapide polit askoa erabiltzen da Bizkaiko kostaldean. Azkueren arabera, esamolde osoa hauxe da:

“Ogi, mahai ta jaki izan”

Txirriporroa

Begi-bistan da euskarak hainbat onomatopeia lexikalizatu dituela, beharrizanak hala eskatu izan duelako. Guk sarri erabiltzen ditugun horietariko bat TXIRRIPORRO da. Hitz hori "zalaparta", "nahaste-borrastea" eta enparauak aditzera emateko. Zorionez, Elhuyar Hiztegiak ekarri, badakar:

       Txirriporro honekin ezin da ezer entzun: (con ese alboroto...)

   Nor izango ote da galtzak txirriporro honetan aurkitzeko gai?: (...en este desorden?)

Arbi-loretik arbi-lorera

Sarri askotan berriketan gabiltzala konturen bat gutxitan egiten dugula adierazteko "noizean behin", "noizik behin", "lantzean behin" eta antzekorik erabiltzen dugu. Burura erdararen "Bazkotik Erramu egunera" ("De Pascuas a Ramos) etorriz gero, ondoko hau ahogozagarri dugu oso:  

Arbi-loretik arbi-lorera

Izan ere, arbi-lorea bakan-bakanetan egoten da loretan. Esapidearen ederra!!

 

Drogosoa

Ez, ez... ez da zuek uste duzuena. Gaur hizpide izan dugu zein berba erabiltzen dugun pertsona oso "mugitua" dela adierazteko.  Denetariko hitzak plazaratu ditugu: "mugitua", "bihurria", "ipurterrea", "mobidoa", "zazpikia", "drogosoa".... Bai "drogoso" berba Bizkai aldean erabili ohi da pertsona horrelakoa denean. Labayru Hiztegira jo eta hona hemen emaitza:

Movido-a
eragin, parobako/parogabe, paramenbako/paramengabe, mobidu/mugitu, bihurri (travieso), ipurtarin, gerakatx/gerakaitz, drogoso (follonero), gogor (duro).
	Es un niño muy movido, no para en todo el día: Hau umeau sano da eragina, egun osoa lotu barik emoten dau.
	He tenido un día muy movido: Egun gogorra euki dot.

Aiko-maiko

80ko hamarkadan Hertzainak taldearen Eh Txo! kanta entzunez ikasi nuen AIKO-MAIKO esapidea. Orduan uste izan nuen zabaldu samarturik egongo zela, baina ez, usteak erdi ustel! Banaketan entzun eta irakurri izan dut orduz geroztik. Gehientsuenetan "zalantzan nago" edo "zalantzatan nago" entzuten dut. Beste zenbaitetan "dudan", ""dudatan" edo jasoago "ezbaian". Hona hemen Elhuyar Hiztegitik erauzitako adibide batzuk:

   Ez da aiko-maikoetan ibiltzeko unea: no es momento para estar indeciso.

 Afaltzera gonbidatu zituen, baina denak aiko-maikoetan hasi ziren: les invitó a cenar, pero todos pusieron pretextos (para no ir)

Agin

Hamalau urte agin da, ni hor bizi izan nintzela. Zer ote da delako agin hori? Honela ere esan genezake:

"Badira hamalau urte, ni hor bizi izan nintzela" edo "Duela hamalau urte ni hor bizi izan nintzen".

Iturria: Elhuyar Hiztegia.

Agergarria

Gaur Euskararen Nazioarteko Eguna denez gero, egokia izan litekeen esapidea botatzen dizuet:
Hizkuntza maite duenaren agergarririk onena, erabiltzea da, hau da, hizkuntza maite duenaren frogarik onena, erabiltzea da.

Ez uka, ez lotsa, euskaraz mintza!!
 

Akerraren adarra baino gogorragoa da hori!

Ezagun da akerraren adarra gogor baino gogorragoa dena, harria baino gogorragoa omen da. Hori dela-eta. gauza edo gizabanakoa ezin gogorragoa dela adierazteko esamolde hori erabilgarri dugu oso: Akerraren adarra baino gogorragoa da hori. 

Bestalde, begi bistakoa da, akerraren adarra oso bihurri eta okerra dena. Beraz, pertsona batzuek tolesdura ugari dituztela edo batere garbiak ez direla  aditzera emateko honela ere esan genezake: Badira batzuk akerraren adarrak baino okerragoak direnak.

Leloa akabobakoa!

Horixe erabiltzen dute Abadiño aldean guztiz leloa den lagun bati buruz berba egitean:
"Lelue akabobakue da ori, bera dala dana pentzetan dau, da esebe ixen es".

Non jasoa: "Abadiño Lexikoaz". Gaminde I., Salterain M.

Ahobizarra kendu

Bazkaldu aurretik jan edo edaten dugun horri -aperitiboa bera- esateko modu polit eta adierazgarria:
AHOBIZARRA KENDU
Zer? Bazkaltzera joan baino lehen, zer edo zer hartuko dugu? Ahobizarra kenduko dugu?

Ahuntzak egotzi

Hauxe aurkitu dut Elhuyar hiztegian:


Ahuntzak egotzi

Erdaraz hauxe dakar: "echarle a uno el muerto"

Gozo-gozoa, ezta?